Εθνικισμός και οικονομική ζωή (του Λέον Τρότσκι)
Εθνικισμός και οικονομική ζωή
του Λέον Τρότσκι
Πηγή: Class Struggle, επίσημο όργανο της Communist League Of Struggle (τμήμα της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης), Vol. 4, No. 9-10, Οκτώβριος 1934.
Πρώτη έκδοση: περιοδικό Foreign Affairs, 1934. Επανέκδοση: From the Arsenal of Marxism (Από το οπλοστάσιο του μαρξισμού), περιοδικό Fourth International, Vol. 17, No. 2, Χειμώνας 1956, σελ. 18-21.
Μετάφραση από το Marxists Internet Archive
——————————————————————————————————————–
Εισαγωγή από τους εκδότες του περιοδικού Fourth International (1956)
Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Foreign Affairs τον Απρίλιο του 1934. Η ανάλυση του Τρότσκι για την αποδιοργανωτική επίδραση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία ρίχνει φως στην ακόμη πιο βίαιη επίδραση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ιδιαίτερα στην επίδρασή του στον κανονικό οικονομικό κύκλο. Η άνοδος της απολυταρχίας, την οποία σχολιάζει, αντιγράφεται σήμερα στην πιο ακραία της μορφή από τον οικονομικό αποκλεισμό που ξεκίνησε από τη Γουόλ Στριτ εναντίον του σοβιετικού μπλοκ. Ο Τρότσκι έγραψε κατά τη διάρκεια της όξυνσης της ύφεσης που ακολούθησε τη μεταπολεμική ευημερία της δεκαετίας του 1920. Η ευημερία μας, παράλληλη με την ευημερία της δεκαετίας του 1920, δεν έχει ακόμη αντιστοιχιστεί με μια οικονομική βουτιά όπως αυτή της δεκαετίας του 1930, αλλά το ίδιο το ύψος της ευημερίας είναι ένδειξη της αβύσσου που μπορούμε να φτάσουμε στην επερχόμενη ύφεση.
*****************************************************************************************
Ο ιταλικός φασισμός έχει ανακηρύξει τον εθνικό «ιερό εγωισμό» ως τον μοναδικό δημιουργικό παράγοντα. Αφού μείωσε την ιστορία της ανθρωπότητας σε εθνική ιστορία, ο γερμανικός φασισμός προχώρησε στη μείωση του έθνους σε φυλή και της φυλής σε αίμα. Επιπλέον, σε εκείνες τις χώρες που πολιτικά δεν έφτασαν –ή μάλλον παρήκμασαν– στον φασισμό, τα προβλήματα της οικονομίας ωθούνται όλο και περισσότερο να στριμωχτούν σε εθνικά πλαίσια. Δεν έχουν όλες αυτές οι χώρες το θάρρος να γράψουν ανοιχτά την «απολυταρχία» στα λάβαρά τους. Αλλά παντού η πολιτική στρέφεται προς έναν όσο το δυνατόν πιο ερμητικό διαχωρισμό της εθνικής ζωής μακριά από την παγκόσμια οικονομία. Μόλις πριν από 20 χρόνια, όλα τα σχολικά βιβλία δίδασκαν ότι ο ισχυρότερος παράγοντας για την παραγωγή πλούτου και πολιτισμού είναι ο παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας, που βρίσκεται στις φυσικές και ιστορικές συνθήκες της ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Τώρα αποδεικνύεται ότι η παγκόσμια ανταλλαγή είναι η πηγή κάθε ατυχίας και όλων των κινδύνων. Homeward ho! [Πάμε στο σπίτι – σημείωση του μεταφραστή] Επιστροφή στην εθνική εστία! Όχι μόνο πρέπει να διορθώσουμε το λάθος του Ναύαρχου Perry, ο οποίος παραβίασε την «απολυταρχία» της Ιαπωνίας, [1] αλλά πρέπει επίσης να διορθωθεί το πολύ μεγαλύτερο λάθος του Χριστόφορου Κολόμβου, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα να επεκταθεί τόσο άμετρα η αρένα του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η διαρκής αξία των εθνών, που ανακαλύφθηκε από τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ, αντιπαρατίθεται τώρα στις ψεύτικες αξίες του 19ου αιώνα, στη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό. Και εδώ ερχόμαστε σε μια ασυμβίβαστη αντίφαση με τα παλιά αλφαβητάρια, και ακόμη χειρότερα με τα αδιάψευστα γεγονότα της ιστορίας. Μόνο η μοχθηρή άγνοια μπορεί να δημιουργήσει μια έντονη αντίθεση μεταξύ του έθνους και της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα, όλα τα απελευθερωτικά κινήματα στη σύγχρονη ιστορία, ξεκινώντας, για παράδειγμα, με τον αγώνα της Ολλανδίας για ανεξαρτησία, είχαν εθνικό και δημοκρατικό χαρακτήρα. Η αφύπνιση των καταπιεσμένων και διαμελισμένων εθνών, ο αγώνας τους να ενώσουν τα κομμένα μέρη τους και να διώξουν τον ξένο ζυγό, θα ήταν αδύνατα χωρίς αγώνα για πολιτική ελευθερία. Το γαλλικό έθνος εδραιώθηκε στις καταιγίδες και τις φουρτούνες της δημοκρατικής επανάστασης στα τέλη του 18ου αιώνα. Τα ιταλικά και γερμανικά έθνη προέκυψαν από μια σειρά πολέμων και επαναστάσεων τον 19ο αιώνα. Η ισχυρή ανάπτυξη του αμερικανικού έθνους, που είχε λάβει το βάπτισμα της ελευθερίας στην εξέγερσή του τον 18ο αιώνα, εδραιώθηκε τελικά από τη νίκη του Βορρά έναντι του Νότου στον Εμφύλιο Πόλεμο. Ούτε ο Μουσολίνι ούτε ο Χίτλερ ανακάλυψαν το έθνος. Ο πατριωτισμός με τη σύγχρονη έννοια του –ή ακριβέστερα με την αστική του έννοια– είναι προϊόν του 19ου αιώνα. Η εθνική συνείδηση του γαλλικού λαού είναι ίσως η πιο συντηρητική και η πιο σταθερή από όλες: και μέχρι σήμερα τρέφεται από την άνοιξη της δημοκρατικής παράδοσης.
Ανάπτυξη της Παγκόσμιας Οικονομίας
Όμως η οικονομική ανάπτυξη της ανθρωπότητας που ανέτρεψε τον μεσαιωνικό κατακερματισμό (particularism) δεν σταμάτησε εντός των εθνικών συνόρων. Η ανάπτυξη της παγκόσμιας ανταλλαγής έγινε παράλληλα με τη διαμόρφωση των εθνικών οικονομιών. Η τάση αυτής της εξέλιξης –για τις προηγμένες χώρες κυρίως– βρήκε την έκφρασή της στη μετατόπιση του κέντρου βάρους από την εσωτερική στην εξωτερική αγορά. Ο 19ος αιώνας σημαδεύτηκε από τη συγχώνευση της μοίρας του έθνους με τη μοίρα της οικονομικής του ζωής, αλλά η βασική τάση του αιώνα μας είναι η αυξανόμενη αντίφαση μεταξύ του έθνους και της οικονομικής ζωής.
Η ανάπτυξη του γερμανικού καπιταλισμού είχε έναν χαρακτήρα από τους πιο δυναμικούς. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο γερμανικός λαός ένιωσε τον εαυτό του πνιγμένο στα κλουβιά πολλών δεκάδων φεουδαρχικών πατρίδων. Λιγότερο από τέσσερις δεκαετίες μετά τη δημιουργία της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, η γερμανική βιομηχανία ασφυκτιούσε στο πλαίσιο του εθνικού κράτους. Μία από τις κύριες αιτίες του Παγκοσμίου Πολέμου ήταν η προσπάθεια του γερμανικού κεφαλαίου να διεισδύσει σε μια ευρύτερη αρένα. Ο Χίτλερ πολέμησε ως δεκανέας το 1914-1918 όχι για να ενώσει το γερμανικό έθνο,ς αλλά στο όνομα ενός υπερεθνικού ιμπεριαλιστικού προγράμματος που εκφράστηκε με την περίφημη φόρμουλα «να οργανώσουμε την Ευρώπη». Ενωμένη υπό την κυριαρχία του γερμανικού μιλιταρισμού, η Ευρώπη επρόκειτο να γίνει το πεδίο αφετηρίας για μια πολύ μεγαλύτερη δουλειά – την οργάνωση ολόκληρου του πλανήτη.
Όμως η Γερμανία δεν ήταν η εξαίρεση. Εξέφρασε μόνο με πιο έντονη και επιθετική μορφή την τάση κάθε άλλης εθνικής καπιταλιστικής οικονομίας. Η σύγκρουση μεταξύ αυτών των τάσεων είχε ως αποτέλεσμα τον πόλεμο. Ο πόλεμος, είναι αλήθεια, όπως όλες οι μεγαλειώδεις ανατροπές της ιστορίας, ξεσήκωσε διάφορα ιστορικά ερωτήματα και έδωσε την ώθηση σε εθνικές επαναστάσεις στα πιο καθυστερημένα τμήματα της Ευρώπης -Τσαρική Ρωσία και Αυστροουγγαρία. Αλλά αυτοί ήταν μόνο οι καθυστερημένοι απόηχοι μιας εποχής που είχε ήδη περάσει. Ουσιαστικά, ο πόλεμος είχε ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα. Με θανατηφόρες και βάρβαρες μεθόδους προσπάθησε να λύσει ένα πρόβλημα προοδευτικής ιστορικής ανάπτυξης – το πρόβλημα της οργάνωσης της οικονομικής ζωής στην αρένα που είχε προετοιμαστεί από τον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας.
Χωρίς Λύση
Περιττό να το πούμε, ο πόλεμος δεν βρήκε τη λύση σε αυτό το πρόβλημα. Αντίθετα, εξαέρωσε ακόμη περισσότερο την Ευρώπη. Βάθυνε την αλληλεξάρτηση Ευρώπης και Αμερικής, την ίδια στιγμή που βάθυνε τον ανταγωνισμό μεταξύ τους. Έδωσε ώθηση στην ανεξάρτητη ανάπτυξη των αποικιακών χωρών και ταυτόχρονα όξυνε την εξάρτηση των μητροπολιτικών κέντρων από τις αποικιακές αγορές. Ως συνέπεια του πολέμου, επιδεινώθηκαν όλες οι αντιφάσεις του παρελθόντος. Δεν θα μπορούσε κανείς να μισοκλείσει τα μάτια σε αυτό τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, όταν η Ευρώπη με τη βοήθεια της Αμερικής ήταν απασχολημένη να επισκευάζει την κατεστραμμένη οικονομία της από πάνω μέχρι κάτω. Αλλά η αποκατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων αναπόφευκτα συνεπαγόταν την αναζωογόνηση όλων εκείνων των κακών που είχαν οδηγήσει στον πόλεμο. Η παρούσα κρίση στην οποία συντίθενται όλες οι καπιταλιστικές κρίσεις του παρελθόντος, σηματοδοτεί πάνω από όλα την κρίση της εθνικής οικονομικής ζωής.
Η Κοινωνία των Εθνών προσπάθησε να μεταφράσει από τη γλώσσα του μιλιταρισμού στη γλώσσα των διπλωματικών συμφώνων το έργο που άφησε άλυτο ο πόλεμος. Αφού ο Λούντεντορφ απέτυχε «να οργανώσει την Ευρώπη» με το ξίφος, ο Μπριάν [2] προσπάθησε να δημιουργήσει τις «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης» μέσω της γλυκιάς διπλωματικής ευγλωττίας. Αλλά η ατελείωτη σειρά πολιτικών, οικονομικών, χρηματοοικονομικών, δασμολογικών και νομισματικών διασκέψεων ξεδίπλωσε μόνο το πανόραμα της χρεοκοπίας των κυρίαρχων τάξεων μπροστά στο αναβλητικό και φλέγον έργο της εποχής μας.
Θεωρητικά αυτό το καθήκον μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Πώς μπορεί να διασφαλιστεί η Ευρώπη ως οικονομική μονάδα, διατηρώντας παράλληλα την πλήρη ελευθερία πολιτιστικής ανάπτυξης στους ανθρώπους που ζουν εκεί; Πώς μπορεί η ενωμένη Ευρώπη να συμπεριληφθεί σε μια συντονισμένη παγκόσμια οικονομία; Η λύση σε αυτό το ζήτημα μπορεί να επιτευχθεί όχι με τη αποθέωση του έθνους, αλλά αντιθέτως με την πλήρη απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων από τα δεσμά που τους έχει επιβάλει το εθνικό κράτος. Όμως οι άρχουσες τάξεις της Ευρώπης, αποκαρδιωμένες από την χρεοκοπία των στρατιωτικών και διπλωματικών μεθόδων, προσεγγίζουν σήμερα το έργο από το αντίθετο άκρο, δηλαδή επιχειρούν με τη βία να υποτάξουν την οικονομία στο ξεπερασμένο εθνικό κράτος. Ο θρύλος του κρεβατιού του Προκρούστη αναπαράγεται σε μεγάλη κλίμακα. Αντί να καθαρίσουν μια κατάλληλα μεγάλη αρένα για τις λειτουργίες της σύγχρονης τεχνολογίας, οι κυβερνήτες κόβουν και κόβουν σε κομμάτια τον ζωντανό οργανισμό της οικονομίας.
Σε μια πρόσφατη ομιλία του προγράμματος ο Μουσολίνι χαιρέτισε το θάνατο του «οικονομικού φιλελευθερισμού», δηλαδή της βασιλείας του ελεύθερου ανταγωνισμού. Αυτή η ιδέα δεν είναι καινούργια. Η εποχή των τραστ, των συνδικάτων και των καρτέλ έχει από καιρό υποβιβάσει τον ελεύθερο ανταγωνισμό στην πίσω αυλή. Αλλά τα τραστ είναι ακόμη λιγότερο συμβιβάσιμα με τις περιορισμένες εθνικές αγορές από ό,τι οι επιχειρήσεις του φιλελεύθερου καπιταλισμού. Το μονοπώλιο καταβρόχθιζε τον ανταγωνισμό αναλογικά καθώς η παγκόσμια οικονομία καθυπέτασσε την εθνική αγορά. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός και ο οικονομικός εθνικισμός έγιναν ταυτόχρονα ξεπερασμένοι. Οι προσπάθειες να σωθεί η οικονομική ζωή εμβολιάζοντάς την με τον ιό από το πτώμα του εθνικισμού καταλήγουν σε δηλητηρίαση του αίματος, η οποία φέρει το όνομα του φασισμού.
Η ανθρωπότητα ωθείται στην ιστορική της άνοδο από την παρόρμηση να αποκτήσει τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα αγαθών με τη μικρότερη δαπάνη εργασίας. Αυτό το υλικό θεμέλιο της πολιτιστικής ανάπτυξης παρέχει επίσης το πιο βαθύ κριτήριο με το οποίο μπορούμε να αξιολογήσουμε τα κοινωνικά καθεστώτα και τα πολιτικά προγράμματα. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας έχει την ίδια σημασία στη σφαίρα της ανθρώπινης κοινωνίας με τον νόμο της βαρύτητας στη σφαίρα της μηχανικής. Η εξαφάνιση των ξεπερασμένων κοινωνικών λειτουργιών δεν είναι παρά η εκδήλωση αυτού του σκληρού νόμου που καθόρισε τη νίκη της δουλείας επί του κανιβαλισμού, της δουλοπαροικίας έναντι της σκλαβιάς, της μισθωτής εργασίας έναντι της δουλοπαροικίας. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας βρίσκει το δρόμο του όχι σε ευθεία γραμμή αλλά με αντιφατικό τρόπο, με εκρήξεις και τραντάγματα, άλματα και ζιγκ-ζαγκ, ξεπερνώντας στο δρόμο του γεωγραφικές, ανθρωπολογικές και συγκεκριμένες διαθλάσεις του «κανόνα».
Τον 19ο αιώνα, ο αγώνας για τη μεγαλύτερη παραγωγικότητα της εργασίας πήρε κυρίως τη μορφή ελεύθερου ανταγωνισμού που διατηρούσε τη δυναμική ισορροπία της καπιταλιστικής οικονομίας μέσω κυκλικών διακυμάνσεων. Αλλά ακριβώς λόγω του προοδευτικού του ρόλου, ο ανταγωνισμός οδήγησε σε μια τερατώδη συγκέντρωση τραστ και συνδικάτων, και αυτό με τη σειρά του σήμανε συγκέντρωση οικονομικών και κοινωνικών αντιφάσεων. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός είναι σαν ένα κοτόπουλο που δεν εκκόλαψε παπάκι αλλά κροκόδειλο. Δεν είναι περίεργο που δεν μπορεί να διαχειριστεί τους απογόνους του!
Ο οικονομικός φιλελευθερισμός έχει ξεπεράσει εντελώς τη διάρκεια της ζωής του. Με όλο και λιγότερη πεποίθηση είναι η επίκληση από τον Mohegan [3] στην αυτόματη αλληλεπίδραση των δυνάμεων. Απαιτούνται νέες μέθοδοι για ώστε τα τραστ που υψώνονται ως ουρανοξύστες να ανταποκρίνονται στις ανθρώπινες ανάγκες. Πρέπει να υπάρξουν ριζικές αλλαγές στη δομή της κοινωνίας και της οικονομίας. Αλλά οι νέες μέθοδοι έρχονται σε σύγκρουση με παλιές συνήθειες και συμφέροντα. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας χτυπά σπασμωδικά τα εμπόδια που ο ίδιος έστησε. Αυτό είναι που βρίσκεται στον πυρήνα των μεγαλεπήβολων κρίσεων του σύγχρονου οικονομικού συστήματος.
Ένα τραγικό παράδοξο
Συντηρητικοί πολιτικοί και θεωρητικοί, αγνοώντας τις καταστροφικές τάσεις της εθνικής και διεθνούς οικονομίας, τείνουν στο συμπέρασμα ότι η υπερανάπτυξη της τεχνολογίας είναι η κύρια αιτία των σημερινών κακών. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα πιο τραγικό παράδοξο! Ένας γάλλος πολιτικός και χρηματιστής, ο Joseph Caillaux, βλέπει τη σωτηρία στους τεχνητούς περιορισμούς της διαδικασίας μηχανοποίησης. Έτσι, οι πιο φωτισμένοι εκπρόσωποι του φιλελεύθερου δόγματος αντλούν ξαφνικά έμπνευση από τα συναισθήματα εκείνων των αδαών εργατών πριν από εκατό και πλέον χρόνια που έσπασαν τους αργαλειούς υφαντικής. Το προοδευτικό έργο του πως να προσαρμοστεί η αρένα των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων με τη νέα τεχνολογία ανατρέπεται και φαίνεται ως πρόβλημα του πώς να περιοριστούν και να περικοπούν οι παραγωγικές δυνάμεις ώστε να προσαρμοστούν στην παλιά εθνική αρένα και στις παλιές κοινωνικές σχέσεις. Και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού δεν σπαταλιέται λίγη διανοητική ενέργεια στις προσπάθειες να λυθεί το φανταστικό πρόβλημα του πώς να οδηγήσετε τον κροκόδειλο πίσω στο αυγό του κοτόπουλου. Ο υπερσύγχρονος οικονομικός εθνικισμός είναι αμετάκλητα καταδικασμένος από τον δικό του αντιδραστικό χαρακτήρα: καθυστερεί και μειώνει τις παραγωγικές δυνάμεις του ανθρώπου.
Οι πολιτικές μιας κλειστής οικονομίας συνεπάγονται την τεχνητή συστολή εκείνων των βιομηχανικών κλάδων που είναι ικανοί να γονιμοποιήσουν με επιτυχία την οικονομία και τον πολιτισμό άλλων χωρών. Συνεπάγονται επίσης τεχνητή φύτευση εκείνων των βιομηχανιών που δεν έχουν ευνοϊκές συνθήκες για ανάπτυξη σε εθνικό έδαφος. Η μυθοπλασία της οικονομικής αυτάρκειας προκαλεί έτσι τεράστιες γενικές δαπάνες προς δύο κατευθύνσεις. Σε αυτό προστίθεται και ο πληθωρισμός. Κατά τον 19ο αιώνα, ο χρυσός ως παγκόσμιο μέτρο αξίας έγινε το θεμέλιο όλων των νομισματικών συστημάτων που ήταν αντάξια ενός τέτοιου ονόμοατος. Οι αποκλίσεις από το πρότυπο του χρυσού διαλύουν την παγκόσμια οικονομία ακόμη πιο επιτυχημένα από τους δασμολογικούς τοίχους. Ο πληθωρισμός, ο ίδιος έκφραση διαταραγμένων εσωτερικών σχέσεων και διαταραγμένων οικονομικών δεσμών μεταξύ των εθνών, εντείνει τη διαταραχή και βοηθά στη μετατροπή της από λειτουργική σε οργανική. Έτσι το «εθνικό» νομισματικό σύστημα επιστέφει το απαίσιο έργο του οικονομικού εθνικισμού.
Οι πιο ατρόμητοι εκπρόσωποι αυτού του σχολείου παρηγοριούνται με την προοπτική ότι το έθνος, ενώ θα γίνει φτωχότερο κάτω από μια κλειστή οικονομία, θα γίνει πιο «ενοποιημένο» (Χίτλερ), και ότι καθώς η σημασία της παγκόσμιας αγοράς μειώνεται, οι αιτίες για εξωτερικές συγκρούσεις επίσης θα μειώνονται. Τέτοιες ελπίδες αποδεικνύουν μόνο ότι το δόγμα της αυταρχίας είναι και αντιδραστικό και εντελώς ουτοπικό. Γεγονός είναι ότι τα μέρη εκτροφής του εθνικισμού είναι επίσης τα εργαστήρια τρομερών συγκρούσεων στο μέλλον: σαν μια πεινασμένη τίγρη, ο ιμπεριαλισμός έχει αποτραβηχτεί στη δική του εθνική φωλιά για να συγκεντρωθεί για ένα νέο άλμα.
Αστικοί Εξορθολογισμοί
Στην πραγματικότητα, οι θεωρίες για τον οικονομικό εθνικισμό που φαίνεται να βασίζονται στους «αιώνιους» νόμους της φυλής δείχνουν μόνο πόσο απελπιστική είναι στην πραγματικότητα η παγκόσμια κρίση – ένα κλασικό παράδειγμα για να μετατρέψεις μια πικρή ανάγκη σε αρετή. Τρέμοντας σε γυμνά παγκάκια σε κάποιο εγκαταλειμμένο από τον Θεό μικρό σταθμό, οι επιβάτες ενός κατεστραμμένου τρένου μπορεί να διαβεβαιώσουν στωικά ο ένας τον άλλον ότι οι ανέσεις των πλασμάτων διαφθείρουν το σώμα και την ψυχή. Όλοι τους όμως ονειρεύονται μια ατμομηχανή που θα τους πήγαινε σε ένα μέρος όπου θα μπορούσαν να τεντώσουν το κουρασμένο τους σώμα ανάμεσα σε δύο καθαρά σεντόνια. Άμεσο μέλημα του επιχειρηματικού κόσμου σε όλες τις χώρες είναι να αντέξει, να επιβιώσει με κάποιο τρόπο, έστω και σε κώμα, το σκληρό κρεβάτι της εθνικής αγοράς. Αλλά όλοι αυτοί οι ακούσιοι στωικοί λαχταρούν την ισχυρή μηχανή μιας νέας παγκόσμιας «συγκυρίας», μιας νέας οικονομικής φάσης.
Θα έρθει; Οι προβλέψεις καθίστανται δύσκολες, αν όχι εντελώς αδύνατες από την παρούσα δομική διαταραχή ολόκληρου του οικονομικού συστήματος. Οι παλιοί βιομηχανικοί κύκλοι, όπως οι καρδιακοί παλμοί ενός υγιούς σώματος, είχαν έναν σταθερό ρυθμό. Από τον πόλεμο δεν παρατηρούμε πλέον την εύρυθμη αλληλουχία των οικονομικών φάσεων: η παλιά καρδιά χάνει χτύπους. Επιπλέον, υπάρχει η πολιτική του λεγόμενου «κρατικού καπιταλισμού». Καθοδηγούμενες από ανήσυχα συμφέροντα και από κοινωνικούς κινδύνους, οι κυβερνήσεις εισέβαλαν στην οικονομική σφαίρα με έκτακτα μέτρα, τα αποτελέσματα των οποίων στις περισσότερες περιπτώσεις δεν μπορούν να προβλέψουν οι ίδιες. Αλλά ακόμη και αν παραμερίσουμε την πιθανότητα ενός νέου πολέμου, που θα αναστατώσει για μεγάλο χρονικό διάστημα το στοιχειώδες έργο των οικονομικών δυνάμεων, καθώς και τις συνειδητές προσπάθειες προγραμματισμένου ελέγχου, μπορούμε ωστόσο να προβλέψουμε σίγουρα το σημείο καμπής από την κρίση και την ύφεση προς μια αναζωπύρωση, είτε τα ευνοϊκά συμπτώματα που υπάρχουν στην Αγγλία και σε κάποιο βαθμό στις ΗΠΑ αποδειχτούν αργότερα ότι ήταν τα πρώτα χελιδόνια που έφεραν την άνοιξη είτε όχι. Το καταστροφικό έργο της κρίσης πρέπει να φτάσει στο σημείο, αν δεν έχει ήδη φτάσει, όπου η εξαθλιωμένη ανθρωπότητα θα χρειαστεί μια νέα μάζα αγαθών. Οι καμινάδες θα καπνίζουν, οι τροχοί θα γυρίζουν. Και όταν η αναζωπύρωση έχει προχωρήσει αρκετά, ο επιχειρηματικός κόσμος θα αποτινάξει την αηδία του, θα ξεχάσει αμέσως τα χθεσινά μαθήματα και θα παραμερίσει περιφρονητικά τις θεωρίες αυταπάρνησης μαζί με τους συγγραφείς τους.
Αλλά θα ήταν η μεγαλύτερη αυταπάτη να ελπίζουμε ότι το εύρος της επικείμενης αναγέννησης θα αντιστοιχεί στο βάθος της παρούσας κρίσης. Στην παιδική ηλικία, στην ωριμότητα και στα γηρατειά η καρδιά χτυπά με διαφορετικό ρυθμό. Κατά την άνοδο του καπιταλισμού, οι διαδοχικές κρίσεις είχαν φευγαλέο χαρακτήρα και η προσωρινή πτώση της παραγωγής υπεραντισταθμιζόταν στο επόμενο στάδιο. Το ίδιο όμως δε συμβαίνει τώρα. Έχουμε μπει σε μια εποχή όπου οι περίοδοι οικονομικής ανάκαμψης είναι βραχύβιες, ενώ οι περίοδοι ύφεσης γίνονται όλο και πιο βαθιές. Οι αδύνατες αγελάδες καταβροχθίζουν τις χοντρές αγελάδες χωρίς να αφήνουν ίχνη και εξακολουθούν να βογκούν από την πείνα.
Όλα τα καπιταλιστικά κράτη θα είναι πιο ανυπόμονα, μόλις αρχίσει να ανεβαίνει το οικονομικό βαρόμετρο. Ο αγώνας για τις ξένες αγορές θα γίνει οξύς χωρίς προηγούμενο. Οι ευσεβείς αντιλήψεις για τα πλεονεκτήματα της αυταρχίας θα παραμεριστούν αμέσως και τα σοφά σχέδια για εθνική αρμονία θα πεταχτούν στο καλάθι των αχρήστων. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τον γερμανικό καπιταλισμό, με την εκρηκτική του δυναμική, ή για τον καθυστερημένο και άπληστο καπιταλισμό της Ιαπωνίας, αλλά και για το σύνολο του καπιταλισμού της Αμερικής, ο οποίος εξακολουθεί να είναι ισχυρός παρά τις νέες του αντιφάσεις.
Οι ΗΠΑ αντιπροσώπευαν τον πιο τέλειο τύπο καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η σχετική ισορροπία της εσωτερικής και φαινομενικά ανεξάντλητης αγοράς τους καθιέρωσε στις ΗΠΑ μια αποφασιστική τεχνική και οικονομική υπεροχή έναντι της Ευρώπης. Αλλά η παρέμβασή της στον Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν πραγματικά μια έκφραση του γεγονότος ότι η εσωτερική της ισορροπία είχε ήδη διαταραχθεί. Οι αλλαγές που επέφερε ο πόλεμος στην αμερικανική δομή με τη σειρά τους έκαναν την είσοδο στην παγκόσμια αρένα ζήτημα ζωής ή θανάτου για τον αμερικανικό καπιταλισμό. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι αυτή η είσοδος θα πρέπει να λάβει εξαιρετικά δραματικές μορφές.
Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας έχει αποφασιστική σημασία στις αλληλεπιδράσεις Αμερικής και Ευρώπης και γενικά στον καθορισμό της μελλοντικής θέσης των ΗΠΑ στον κόσμο. Αυτή η υψηλότερη μορφή που έδωσαν οι Γιάνκηδες στο νόμο της παραγωγικότητας της εργασίας ονομάζεται μεταφορέας / γραμμή μεταφοράς, τυποποιημένη ή μαζική παραγωγή. Θα φαινόταν ως ότι έχει βρεθεί το σημείο από το οποίο ο μοχλός του Αρχιμήδη πρέπει να ανατρέψει τον κόσμο. Αλλά ο παλιός πλανήτης αρνείται να ανατραπεί. Ο καθένας υπερασπίζεται τον εαυτό του ενάντια σε όλους τους άλλους, προστατεύοντας τον εαυτό του από έναν τελωνειακό τοίχο και έναν φράχτη από ξιφολόγχες. Η Ευρώπη δεν αγοράζει αγαθά, δεν πληρώνει χρέη και επιπλέον εξοπλίζεται. Με πέντε άθλιες μεραρχίες, η πεινασμένη Ιαπωνία καταλαμβάνει μια ολόκληρη χώρα. Η πιο προηγμένη τεχνική στον κόσμο φαίνεται ξαφνικά αδύναμη μπροστά στα εμπόδια που βασίζονται σε μια πολύ χαμηλότερη τεχνική. Ο νόμος της παραγωγικότητας της εργασίας φαίνεται να χάνει τη δύναμή του.
Αλλά αυτό μόνο φαίνεται. Ο βασικός νόμος της ανθρώπινης ιστορίας πρέπει αναπόφευκτα να εκδικηθεί με παράγωγα και δευτερεύοντα φαινόμενα. Αργά ή γρήγορα ο αμερικανικός καπιταλισμός πρέπει να ανοίξει δρόμους για τον εαυτό του σε όλο το μήκος και το πλάτος ολόκληρου του πλανήτη μας. Με ποιες μεθόδους; Με ΟΛΕΣ τις μεθόδους. Ένας υψηλός συντελεστής παραγωγικότητας υποδηλώνει επίσης υψηλό συντελεστή καταστροφικής δύναμης. Κηρύττω τον πόλεμο; Ούτε στο ελάχιστο. Δεν κηρύττω τίποτα. Προσπαθώ μόνο να αναλύσω την παγκόσμια κατάσταση και να βγάλω συμπεράσματα από τον νόμο της οικονομικής μηχανικής. Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από το είδος της ψυχικής δειλίας που γυρίζει την πλάτη στα γεγονότα και τις τάσεις όταν έρχονται σε αντίθεση με ιδανικά ή προκαταλήψεις.
Μόνο στο ιστορικό πλαίσιο της παγκόσμιας ανάπτυξης μπορούμε να δώσουμε στον φασισμό τη θέση του. Δεν περιέχει τίποτα δημιουργικό, τίποτα ανεξάρτητο. Η ιστορική του αποστολή είναι να περιορίσει σε παραλογισμό τη θεωρία και την πρακτική του οικονομικού αδιεξόδου.
Στην εποχή του ο οικονομικός εθνικισμός οδήγησε την ανθρωπότητα μπροστά. Ακόμη και τώρα, εξακολουθεί να είναι σε θέση να διαδραματίσει προοδευτικό ρόλο στις αποικιακές χώρες της Ανατολής. Όμως ο παρακμιακός φασιστικός εθνικισμός, που προετοιμάζει ηφαιστειακές εκρήξεις και μεγαλειώδεις συγκρούσεις στην παγκόσμια αρένα, δεν φέρνει τίποτα εκτός από καταστροφή. Όλες οι εμπειρίες μας σε αυτό το πεδίο τα τελευταία 25 ή 30 χρόνια θα φαίνονται απλώς μια ειδυλλιακή εισαγωγή σε σύγκριση με τη μουσική της κόλασης που επίκειται. Και αυτή τη φορά δεν πρόκειται για μια προσωρινή οικονομική παρακμή, αλλά για πλήρη οικονομική καταστροφή και καταστροφή ενός ολόκληρου πολιτισμού, σε περίπτωση που η μοχθούσα και σκεπτόμενη ανθρωπότητα δεν αποδειχθεί ικανή να πιάσει εγκαίρως τα ηνία των δικών της παραγωγικών δυνάμεων και να οργανώσει αυτές τις δυνάμεις σωστά σε ευρωπαϊκή και παγκόσμια κλίμακα.
Υποσημειώσεις του μεταφραστή
[1] Αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού των ΗΠΑ, διοικητής σε πολλούς πολέμους, που έπαιξε ηγετικό ρόλο στο άνοιγμα της Ιαπωνίας στις δυνάμεις των Δυτικών με τη Σύμβαση της Καναγκάβα (1854).
[2] Αριστίντ Μπριάν (1862–1932), γάλλος αστός πολιτικός, που διετέλεσε πρωθυπουργός έντεκα φορές και το 1926 πήρε το βραβείο Νόμπελ ειρήνης.
[3] Σάμσον Όκομ Μohegan (1723-1792), καταγωγής από το ινδιάνικο έθνος των Moϊκανών (Mohegan). Έγινε πρεσβυτεριανός κληρικός. Ήταν ένας από τους πρώτους ιθαγενείς Αμερικάνους που εξέδωσε βιβλία του στην αγγλική γλώσσα και έγραψε την αυτοβιογραφία του. Ήταν από τους πρωτοπόρους στον «εκπολιτισμό» της επιβολής του χριστιανισμού στους ιθαγενείς πληθυσμούς της Βόρειας Αμερικής, με την ίδρυση ιεραποστολών.
