από αυτολεξεί
Κείμενο: Ηλίας Σεκέρης
Εισαγωγή
Η πολιτική ανυπακοή έχει από καιρό αναγνωριστεί από μελετητές, κοινωνικούς επιστήμονες και συγγραφείς (λ.χ. H. D. Thoreau) ως ένα ισχυρό εργαλείο, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο από μεμονωμένα άτομα, όσο και από τις διάφορες ομάδες, ώστε να εκφράσουν τη διαφωνία τους ενάντια στους άδικους νόμους και πολιτικές. Στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει μια μορφή μη βίαιης διαμαρτυρίας, η οποία αμφισβητεί την εξουσία του κράτους και εφιστά την προσοχή γύρω από ηθικούς προβληματισμούς και ανησυχίες. Αυτό το άρθρο διερευνά την έννοια της πολιτικής ανυπακοής – όπως αυτή αναπτύχθηκε από τον H. D. Thoreau – και τη σχέση της με το πρόταγμα της Άμεσης Δημοκρατίας, όπως αυτό διατυπώθηκε από τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Εξετάζει δηλαδή το πως η πολιτική ανυπακοή μπορεί να συμβάλει στη σύλληψη, την ανάπτυξη και την υλοποίηση της Άμεσης Δημοκρατίας και πως μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο για τη δημοκρατική αλλαγή και την προώθηση ενός συμμετοχικού και χωρίς αποκλεισμούς πολιτικού συστήματος.
Πολιτική Ανυπακοή: Ένας καταλύτης για την αλλαγή
Η πολιτική ανυπακοή εξ’ ορισμού, ως μορφή πολιτικής δράσης, αμφισβητεί το status quo και διαταράσσει τις υπάρχουσες δομές εξουσίας. Δεν συνιστά απλώς μια πράξη περιφρόνησης, απεναντίας αποτελεί μια θεμελιώδη δημοκρατική πρακτική η οποία βοηθά στην αποκάλυψη των εγγενών ελαττωμάτων και των αδικιών μέσα στην υπάρχουσα θέσμιση της κοινωνίας. Ο Henry David Thoreau, φιλόσοφος και δοκιμιογράφος του 19ου αιώνα, στο θεμελιώδες έργο του, “Civil Disobedience” («Πολιτική Ανυπακοή»), εκθέτει την πίστη του στην ηθική αναγκαιότητα της αντίστασης στους άδικους νόμους και στην κυβερνητική εξουσία, με μη βίαια μέσα. Οι ιδέες του για την πολιτική ανυπακοή έχουν αφήσει ένα διαχρονικό αποτύπωμα στην πολιτική σκέψη και στον ακτιβισμό, αντηχώντας στην σκέψη προσωπικοτήτων όπως ο Μαχάτμα Γκάντι και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ.
Το φιλοσοφικό πλαίσιο του Thoreau, βασίζεται στην αρχή ότι ένα άτομο έχει ηθικό καθήκον να αντιτίθεται σε νόμους και πολιτικές που αντιβαίνουν στη συνείδηση και την ηθική του πυξίδα. Ισχυρίζεται ότι οι πολίτες πρέπει να δίνουν προτεραιότητα στη συνείδησή τους, έναντι της τυφλής υπακοής και τήρησης του νόμου, θεωρώντας μάλιστα το καθήκον αυτό, ως θεμελιώδη πτυχή της ατομικής ακεραιότητας (Thoreau, 1849). Ο ισχυρισμός του, πηγάζει από τη σταθερή του πεποίθηση ότι μια δίκαιη διακυβέρνηση οφείλει να ευθυγραμμίζεται με τις αρχές της ηθικής και της δικαιοσύνης. Με την παρουσία δηλαδή μιας άδικης κυβέρνησης ή νομοθεσίας, τα άτομα έχουν την ηθική υποχρέωση να αντισταθούν και να αμφισβητήσουν αυτές τις αδικίες.
Ο Thoreau τονίζει τη σημασία της παθητικής αντίστασης, η οποία αποφεύγει τη βίαιη αντιπαράθεση και αντ’ αυτού υποστηρίζει τη μη συμμόρφωση με τους άδικους νόμους, καθώς – σύμφωνα με τη λογική του – τα υποκείμενα, αρνούμενα να συνεργαστούν με ένα άδικο σύστημα, έχουν τη δυνατότητα να διαταράξουν τον μηχανισμό καταπίεσης χωρίς να καταφύγουν στη βία. Υποστηρίζει επιπλέον ότι τέτοιες πράξεις – μη βίαιης αντίστασης – μπορούν να χρησιμεύσουν ως ισχυρό εργαλείο για κοινωνική μεταβολή και να υποκινήσουν την ηθική συνείδηση της κοινωνίας γενικότερα (Thoreau, 1849).
Η ιδέα του Thoreau για την πολιτική ανυπακοή είναι βαθιά ριζωμένη στον σκεπτικισμό του απέναντι στην αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης. Θεωρεί ότι τα άτομα δεν πρέπει να αποδέχονται τυφλά την εξουσία του κράτους, αλλά μάλλον να αξιολογούν κριτικά τις πράξεις του και τους νόμους που αυτό τους επιβάλλει. Ο Thoreau τάσσεται υπέρ της περιορισμένης διακυβέρνησης και της αυτοδιακυβέρνησης, πιστεύοντας ότι οι πολίτες πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση των νόμων και των πολιτικών που τους διέπουν. Οι ιδέες του δηλαδή, εκτείνονται πέρα από το άτομο, συμπεριλαμβάνοντας την ευρύτερη κοινότητα. Υποστηρίζει, ότι οι πολίτες πρέπει να ενωθούν αλληλέγγυα, προκειμένου να πραγματοποιήσουν μια ουσιαστική αλλαγή, καθώς η συλλογική ανυπακοή ενισχύει τον αντίκτυπο των ατομικών ενεργειών και μπορεί να ασκήσει ουσιαστική πίεση στην κυβέρνηση για να διορθώσει τις αδικίες.
Πολιτική Ανυπακοή στην Άμεση Δημοκρατία
Ο Καστοριάδης από τη μεριά του, στοχαστής της αυτονομίας και της σύγχρονης συζήτησης για την Άμεση Δημοκρατία, υποστηρίζει ότι η πολιτική ανυπακοή χρησιμεύει ως μια στιγμή ρήξης (Castoriadis, 1997, σ. 235) κατά την οποία τα άτομα και οι πολιτικές ομάδες αρνούνται να αποδεχθούν τη νομιμότητα ορισμένων νόμων ή πολιτικών. Αυτή η ρήξη μπορεί να δημιουργήσει έναν χώρο για κριτικό προβληματισμό και συζήτηση για την κοινωνία και εντός της κοινωνίας, με ανοιχτό το ενδεχόμενο για την αναζήτηση μιας δημοκρατικής θέσμισης και την ανάδυση του προτάγματος της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας.
Ο Καστοριάδης οραματίστηκε την Άμεση δημοκρατία ως ένα πολιτικό σύστημα στο οποίο οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, αντί να εκχωρούν την εξουσία τους στους αντιπροσώπους. Πίστευε ότι οι παραδοσιακές μορφές αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είχαν γίνει αλλοτριωτικές και αποκομμένες από τις γνήσιες ανάγκες και επιθυμίες της κοινωνίας, καθώς στην πραγματικότητα αποτελούν φιλελεύθερες ολιγαρχίες. Η Άμεση Δημοκρατία, κατά την άποψή του, δίνει στα άτομα τη δυνατότητα και την ευθύνη να αναλάβουν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτικού γίγνεσθαι.
Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, η πολιτική ανυπακοή παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάδυση του προτάγματος της αυτονομίας, καθώς όταν τα άτομα εμπλέκονται σε ενέργειες πολιτικής ανυπακοής, όχι μόνο αμφισβητούν τους εκάστοτε συγκεκριμένους νόμους, αλλά απαιτούν επίσης μια πιο άμεση και συμμετοχική μορφή διακυβέρνησης. Ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι η πολιτική ανυπακοή χρησιμεύει ως «αφύπνιση» στην κοινωνία, αναγκάζοντας τους πολίτες να επανεκτιμήσουν τις υπάρχουσες πολιτικές δομές και να εξετάσουν εναλλακτικές μορφές δημοκρατικής δέσμευσης (Καστοριάδης, 1988, σ. 123). Γιατί ναι μεν αμφισβητούμε την υπάρχουσα θέσμιση, αλλά μετά τι; Μετά έχουμε – ατομικά και συλλογικά – τη δυνατότητα, αλλά και την ευθύνη της δημιουργίας νέων φαντασιακών σημασιών. Την ευθύνη για τη δημιουργία νέων τρόπων διακυβέρνησης και διευθέτησης των ζητημάτων της καθημερινής πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας.
Σε αυτό το πλαίσιο, η πολιτική ανυπακοή μπορεί να θεωρηθεί ως μηχανισμός για την έναρξη δημοκρατικών συζητήσεων και διαβουλεύσεων. Όταν οι πολίτες εμπλέκονται σε πράξεις πολιτικής ανυπακοής, στην ουσία εκφράζουν τη διαφωνία τους και καλούν άλλους να συμμετάσχουν στη συζήτηση. Ο Καστοριάδης τονίζει ότι στόχος της πολιτικής ανυπακοής δεν είναι η επιβολή της θέλησής μας στους άλλους αλλά η δημιουργία ενός χώρου συλλογικού προβληματισμού και λήψης αποφάσεων (Castoriadis, 2005, σελ. 211). Με αυτόν τον τρόπο, η πολιτική ανυπακοή ευθυγραμμίζεται με τις αρχές της Άμεσης Δημοκρατίας, καλλιεργώντας μια κουλτούρα ενεργού πολίτη και συμμετοχικής πολιτικής.
Συμπέρασμα
Σύμφωνα με τον Thoreau, η πολιτική ανυπακοή δεν συνιστά απλώς μια πράξη τυφλής περιφρόνησης των νόμων και των δομών του κράτους, απεναντίας αποτελεί μια θεμελιώδη, μη βίαιη, δημοκρατική πρακτική, η οποία βοηθά στην αποκάλυψη των εγγενών ελαττωμάτων και των αδικιών μέσα στην υπάρχουσα θέσμιση της κοινωνίας. Ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι η πολιτική ανυπακοή, ως μορφή δημοκρατικής δράσης, έχει τη δυνατότητα να διαταράξει τα καταπιεστικά συστήματα, να αμφισβητήσει τη νομιμότητα των υπαρχόντων νόμων και δομών, να τονώσει την αναζήτηση για πιο συμμετοχικές και περιεκτικές πολιτικές δομές και εντέλει να δημιουργήσει ισχυρές ρωγμές στο κυρίαρχο κοινωνικό φαντασιακό. Συμμετέχοντας σε πράξεις πολιτικής ανυπακοής, οι πολίτες εκπαιδεύονται συμβάλλοντας ενεργά στην υλοποίηση της Άμεσης Δημοκρατίας, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για μια πιο δίκαιη και εντέλει δημοκρατική κοινωνία.
Στις σύγχρονες συζητήσεις σχετικά με την πολιτική ανυπακοή και τη δημοκρατική θεωρία, οι ιδέες των Thoreau και Καστοριάδη παρέχουν ένα πλαίσιο που προκαλεί σκέψη για την κατανόηση του μετασχηματιστικού δυναμικού της πολιτικής ανυπακοής. Καθώς οι κοινωνίες συνεχίζουν να παλεύουν με ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, ανισότητας και πολιτικής ετερονομίας, οι γνώσεις του Καστοριάδη μας υπενθυμίζουν τον κρίσιμο ρόλο που μπορεί να παίξει η πολιτική ανυπακοή στην προώθηση της υπόθεσης της Άμεσης Δημοκρατίας και στην αναμόρφωση του μέλλοντος της δημοκρατικής διακυβέρνησης.
Βιβλιογραφία
Καστοριάδης, Κ. (1988). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας.
Castoriadis, C. (1997). Philosophy, Politics, Autonomy: Essays in Political Philosophy (D. Ames, Trans.)
Castoriadis, C. (2005). Democracy and Relativism: An Interview with Cornelius Castoriadis. Constellations, 12(2), 198-213.
Thoreau, H. D. (1849). Civil Disobedience.
